कर्मन्

ภาษาสันสกฤต

รากศัพท์

เป็นนามตัวแทน (นามใช้แทนบุคคลหรือสิ่งของอันกระทำกริยานั้น) ตามที่ปรากฏในอุณาทิสูตร 4, 144 ประกอบจากธาตุกริยา कृ (กฺฤ, “ทำ, กระทำ, แสดง เป็นต้น”) +‎ -मन् (-มนฺ) ซึ่งมีรากจากภาษาอินโด-ยูโรเปียนดั้งเดิม *kʷer- (“ทำ”)

คำนาม

कर्मन् • (กรฺมนฺ) ก.

1. การทำ, การกระทำ, การแสดง

   "ฤคเวท: มัณฑละ 1 สูกตะ 31 มันตระ 8"

   तवं नो अग्ने सनये धनानां यशसं कारुं कर्णुहि सतवानः |
   रध्याम कर्मापसा नवेन देवैर्द्यावाप्र्थिवी परावतं नः ||

   ตวํ โน อคฺเน สนเย ธนานาํ ยศสํ การุํ กรฺณุหิ สตวานะ |
   รธฺยาม กรฺมาปสา นเวน เทไวรฺทฺยาวาปฺรฺถิวี ปราวตํ นะ ||

   (ต้องการแปลไทย) O Agni, highly lauded, make our singer famous that he may win us store of riches:
   May we improve the rite with new performance. O Earth and Heaven, with all the Gods, protect us.

2. หน้าที่, ตำแหน่ง, อาชีพ, ธุระ, กิจ; ปกติใช้ต่อท้ายคำดังนี้
   1. บุคคลที่กระทำกิจนั้น

      वणिक्कर्मन् ― วณิกฺกรฺมนฺ ― ธุระของพ่อค้า, งานของพ่อค้า (การค้าขาย)

      राजकर्मन् ― ราชกรฺมนฺ ― กิจของพระราชา

   2. บุคคลหรือสิ่งซึ่งถูกกระทำด้วยกิจนั้น

      पशुकर्मन् ― ปศุกรฺมนฺ ― การถวายเครื่องสังเวย

   3. ชี้เฉพาะเจาะจงในการกระทำนั้น (ปรากฏใน ศตปถ พราหมณะ, มนูธรรมศาสตร์, ภรฺตฺฤหริ เป็นต้น)

      शौर्यकर्मन् ― เศารฺยกรฺมนฺ ― การกระทำที่กล้าหาญ

      प्रीतिकर्मन् ― ปฺรีติกรฺมนฺ ― การกระทำที่เป็นมิตรหรือด้วยความรัก

3. พิธีกรรมทางศาสนา (ดังเช่น การสังเวย การบวงสรวง เป็นต้น) (ปรากฏใน ฤคเวท, อาถรรพเวท, วาชสเนยิสังหิตา, รฆุวังศ เป็นต้น)
4. การทำงาน, กิจกรรม (ตรงข้ามกับการพัก, प्रशान्ति (ปฺรศานฺติ)) (ปรากฏใน หิโตปเทศห์, ฤคเวทปราติศาขยะ เป็นต้น)
5. การรักษาด้วยยา, การรักษาทางแพทย์ (ปรากฏใน ชานัคยา)
6. การกระทำประกอบด้วยการเคลื่อนไหว ตามปรัชญานยายะอยู่ในลำดับที่สามจากทั้งหมดเจ็ดอย่าง ซึ่งการเคลื่อนไหวดังกล่าวแบ่งออกเป็น 5 อย่าง ได้แก่ उत्क्षेपण (อุตฺกฺเษปณ), अवक्षेपण (อวกฺเษปณ), आकुञ्चन (อากุญฺจน), प्रसारण (ปฺรสารณ) และ गमन (คมน) (ปรากฏใน ภาษาปริจฺเฉท, ตรฺกสังคฺรห)
7. การคำนวณ (ปรากฏใน สูรฺยสิทฺธานฺต)
8. ผล, ผลลัพธ์, ผลผลิต, ผลกระทบ (ปรากฏใน มนูธรรมศาสตร์, สุศฺรุต 98)
9. อวัยวะรับความรู้สึกหรือใช้เคลื่อนไหว (ปรากฏใน ศตปถ พราหมณะ)

   कर्मेन्द्रिय ― กรฺเมนฺทฺริย ― อวัยวะรับความรู้สึก

10. (ไวยากรณ์) กรรมซึ่งอยู่ในตำแหน่งกรรมการก (ในประโยคกรรตุวาจก) หรือตำแหน่งกรรตุการก (ในประโยคกรรมวาจก) หรือตำแหน่งสัมพันธการก (เมื่อเชื่อมกับนามอื่น); ตรงข้ามกับ "ประธาน" कर्तृ (กรฺตฺฤ) (ปรากฏใน ปาณินิ 1-4, 49 เป็นต้นไป) ซึ่งแบ่งเป็น 4 ประเภท (กรรมเน้นตัวหนา) ได้แก่
    1. निर्वर्त्य (นิรฺวรฺตฺย) กับสิ่งที่มีขึ้นหรือเกิดใหม่

       कटं करोति ― กฏํ กโรติ ― เขาทำเสื่อ

       पुत्रं प्रसूते ― ปุตฺรํ ปฺรสูเต ― หล่อนให้กำเนิดบุตร

    2. विकार्य (วิการฺย) กับสิ่งที่เปลี่ยนเป็นสารและรูปอื่นหรือเปลี่ยนเฉพาะรูป

       काष्ठं भस्म करोति ― กาษฺฐํ ภสฺม กโรติ ― เขาทำเชื้อไฟให้เป็นเถ้า

       सुवर्णं कुण्डलं करोति ― สุวรฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ ― เขาทำทองให้เป็นต่างหู

    3. प्राप्य (ปฺราปฺย) เมื่อบรรลุสิ่งที่ปรารถนา

       ग्रामं गच्च्हति ― คฺรามํ คจฺจฺหติ ― เขาไปยังหมู่บ้าน

       चन्द्रं पश्यति ― จนฺทฺรํ ปศฺยติ ― เขามองดวงจันทร์

    4. अनीप्सित (อนีปฺสิต) เมื่อละทิ้งสิ่งที่ไม่ปรารถนา

       पापं त्यजति ― ปาปํ ตฺยชติ ― เขาละทิ้งความชั่ว

11. กรรม; การกระทำในอดีตซึ่งส่งผลมาอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้, ชะตา (ดังเช่นผลจากการกระทำในชาติที่แล้ว) (ปรากฏใน ปัญจตันตระ, หิโตปเทศห์, วรรณกรรมพุทธศาสนา)

    कर्मपाक ― กรฺมปาก ― ผลแห่งการกระทำอันทำไว้แต่อดีต

    कर्मविपाक ― กรฺมวิปาก ― กรรมวิบาก, ผลแห่งกรรมดีกรรมชั่วอันทำไว้แต่อดีต

12. จักรราศีที่สิบทางจันทรคติ (ปรากฏใน พฺฤหัตสังหิตาของวราหะมิหิระ เป็นต้น)

การผัน

ส่วนนี้ของบทความยังไม่สมบูรณ์ คุณสามารถช่วยวิกิพจนานุกรมได้โดยเพิ่มเติมเนื้อหาในส่วนนี้

คำสืบทอด

• เขมร: កម្ម (กมฺม)
• ทมิฬ: கருமம் (กรุมมฺ)
• ไทย: กรรม
• ลาว: ກຳ (กำ)
• อังกฤษ: karma
• ฮินดี: काम (กาม)

อ้างอิง

• Sir Monier Monier-Williams (1898) A Sanskrit-English dictionary etymologically and philologically arranged with special reference to cognate Indo-European languages, ออกซฟอร์ด: Clarendon Press, หน้า 258